ლიანა სამსონაძე

სტატიაში განხილულია „სენტენციური პრიმიტივების“ როლებრივი მიმართებების არსებითი თვისებები, კონკრეტულად, ქართულ ენაში ზედსართავი სახელის შემცველი პრიმიტივები და მათი ინგლისურ ენაზე ავტომატური თარგმნის მოდელი. თუ მთარგმნელობით პროცესში ორივე ენა უზრუნველყოფილი იქნება პრიმიტივებად დაშლის და პირიქით, პრიმიტივებისგან გამონათქვამის მიღების საშუალებებით, თარგმნის პროცესი მხოლოდ პრიმიტივების თარგმნის დონემდე დავა და თარგმანი საგრძნობლად გამარტივდება. განხილულია კონკრეტული მაგალითები.

საქართველოს ტექნიკური უნივერსიტეტის არჩილ ელიაშვილის მართვის სისტემების ინსტიტუტში მრავალი წლის განმავლობაში მიმდინარეობს კომპიუტერული ლინგვისტიკის მიმართულებით ფუნდამენტური მეცნიერული კვლევები. ქართული ენისათვის დამუშავდა სხვადასხვა კომბინაციური მეთოდიკა (ლექსიკური ფუნქციები, სინონიმური მწკრივები, სემანტიკური როლები და სუპერპარადიგმები); შექმნილია ქართული ენის კომპიუტერული ლექსიკონი, რომელიც, ამავე დროს, მორფოლოგიური გენერატორის ფუნქციას ასრულებს ანუ თითოეული სალექსიკონო ერთეულისგან აწარმოებს შესაბამის სრულ პარადიგმას. ენის მოდელირების ფუნდამენტური საკითხების ფარგლებში შეიქმნა ენობრივი ალგორითმების წარმოდგენის ისეთი საშუალება, რომელიც, ერთი მხრივ, ასახავს ენობრივი სისტემის ფუნქციონირების ფუნდამენტურ თვისებებს (ორმიმართულებიანობა და პარალელურობა), მეორე მხრივ, ხელსაყრელია კომპიუტერული რეალიზაციისათვის. დამუშავდა ქსელური მეთოდი, რომლის საშუალებით შესაძლებელია ორმიმართულებიანი ანალიზ-სინთეზის ერთობლივი პროცესორის ფორმულირება. ინტერნეტსივრცეში, სადაც აისახა თანამედროვე ცხოვრების მრავალი სფერო, ბუნებრივი ლექსიკის ყოველი ახალი გამოვლინება ფიქსირდება ე.წ. „სიტყვის კარიბჭის“ დახმარებით. მსგავსი სისტემა ავტომატურად გამოავლენს ახალ სიტყვაფორმას, რომელიც ლინგვისტური დამუშავების შემდეგ შევა ენის ავტომატურ გრამატიკულ ლექსიკონში. რიგი ენებისთვის ლექსიკონების შევსება-გაფართოების პროცესი გამარტივებულია გრამატიკული კომპაილერის დახმარებით, რომელიც ენის ფორმალური მოდელის ავტომატური რეალიზაციის ყველაზე თანამედროვე ინსტრუმენტია. შესაძლებელია ნებისმიერი ენის სხვადასხვა ვარიაციისთვის (დროის, სივრცის, წარმომავლობის, ჟანრის და ა.შ. მიხედვით) ცალკეულ ენათა მორფოლოგიური პროცესორების ბიბლიოთეკების კომპილირება და სხვ.კომპიუტერული ლინგვისტიკის ყველაზე დიდ მიღწევად და, გარკვეულწილად, საბოლოო მიზნად, სამართლიანად შეიძლება მოვიაზროთ ავტომატური მანქანური თარგმანი. ამ მეტად რთული ამოცანის ბოლომდე გადასაწყვეტად აუცილებელია უპირველესად ლექსიკური მთარგმნელის შექმნა. ენის რიგითი მომხმარებლისათვის ასეთი სისტემაც საკმაოდ ღირებულია, რადგან ის უადვილებს მომხმარებელს უცხო ტექსტის ინტენსიურ გაცნობას და ხშირად უფრო სასარგებლოცაა ტექსტის შედგენისას. ჩვენი ჯგუფი ბოლო წლების განმავლობაში მოქმედებს იმ სტრატეგიით, რომ ცალკეულ პროექტებში დამუშავებული საკვანძო თეორიული და პრაქტიკული საკითხები მომავალში ენის ტექნოლოგიზების საიმედო დასაყრდენად იქცეს. ჩვენ მიერ შექმნილი კომპიუტერული პროდუქტები მრავალი ლინგვისტური მიმართულებით გამოიყენება. ლინგვისტებისთვის ფართო ასპარეზი იქმნება ქართული ენის კომპიუტერული მოდელის რეალიზაციისათვის მისი მრავალი გამოვლინებისა და ცვლილებების გათვალისწინებით. აღსანიშნავია, რომ ჩვენ მიერ პროგრამული პროდუქტების სახით შექმნილია ნაციონალური კორპუსის მენეჯერის კომპილაციისათვის ძირითადი კომპონენტები.

ენის მოდელირება თანამედროვე ლინგვისტიკის ერთ-ერთ მნიშვნელოვან მიმართულებას წარმოადგენს. ენობრივი მოდელებისათვის დამახასიათებელია, ერთი მხრივ, ენობრივი სისტემის დაყოფა რამდენიმე დონედ (მორფოლოგიური, სინტაქსური, სემანტიკური), მეორე მხრივ კი, ამ დონეებს შორის უშუალო კავშირების დამყარება. ქართული ენის მოდელის სხვადასხვა დონეების შეთანხმებული ფუნქციონირებისა და ეფექტური მოქმედებისთვის შესაძლებელია მისი დაფუძნება „განმარტებით-კომბინატორულ ლექსიკონზე“. ქართული ენის კომპიუტერულ განმარტებით-კომბინატორულ ლექსიკონში ლექსემის გარშემო არსებული მთელი ინფორმაცია ზონებადაა დაყოფილი: პირველი - მეთაური სიტყვა, მეორე - სიტყვის განმარტება, მესამე ­ - მორფოლოგიური მოდელი, მეოთხე - სიტყვის სემანტიკურ-სინტაქსური მოდელი; მეხუთე ზონა ეძღვნება სიტყვის ლექსიკური ფუნქციების სიას. შოთა რუსთაველის ეროვნული სამეცნიერო ფონდის მხარდაჭერით შემუშავდა ქართული ენის განმარტებით-კომბინატორული ლექსიკონის გენერატორი. მის შესაქმნელად ვიყენებთ ქართული ენის სინტაქსისა და სემანტიკისადმი თანამედროვე მიდგომას: “ფენოვანი” სინტაქსური სტრუქტურები; ი. მელჩუკის ­- ლექსიკური პარამეტრების თეორია; ი. აპრესიანის - სინონიმური მწკრივების მეთოდი. ქართველოლოგიის თვალსაზრისით ეს არის ქართული ენის აღწერის მეთოდიკის გაფართოება, გაძლიერება და განახლება ახალი საერთაშორისო სტანდარტების შესაბამისად; ზემოხსენებული თანამედროვე თეორიებისთვის - მათი კროსლინგვისტიკური ვარგისიანობის ახალი ტესტირება; კომპიუტერული ლინგვისტიკის კუთხით კი, ეს სამუშაო უზრუნველყოფს მძლავრ საფუძველს ქართული ენის სრულყოფილი ფუნქციონალური მოდელის შესაქმნელად. 

განხილულია ქართულ ენაში ზოგიერთი არსებითი სახელის მრავლობით რიცხვში ბრუნების თავისებურებანი. ენობრივი მოვლენები გარკვეულ კანონზომიერებას ექვემდებარება, მაგრამ ზოგადი წესების გვერდით არსებობს გამონაკლისებიც. ყურადღება გამახვილებულია ზოგიერთი სახელის მრავლობითი რიცხვის წარმოების საკითხზე. უკვე დამკვიდრებული წესის თანახმად, მრავლობით ბრუნვაში არ იხმარება გარკვეული ჯგუფის არსებითი სახელები. მათ არათვლადი სახელები ეწოდება. ასეთებია ნივთიერებათა, აბსტრაქტული, კრებითი არსებითი სახელები, მაგრამ  სხვადასხვა სემანტიკური დატვირთვის დროს არაიშვიათია ასეთი სახელების მრავლობითში ხმარება. ზოგი ზედსართავი სახელი გაარსებითებულია მრავლობითი რიცხვის ფორმით (წითლები, მწვანეები, მდიდრები, ღარიბები და ა.შ.). ნაშრომში საილუსტრაციოდ მრავლადაა მოყვანილი მეტყველებაში უკვე მტკიცედ დამკვიდრებული სიტყვათშეთანხმებები, ისეთები, როგორიცაა „ქართული ღვინოები“ „მარილების დაგროვება“, „მინარალური წყლები“ - (ნივთიერებათა სახელები); „ფიქრები“, „მოტივები“, „არჩევნები“ - (აბსტრაქტული სახელები); „გუნდები“, „კრებები“-(კრებითი სახელები): და სხვა.

წესები წარმოადგენს პროდუქციათა ერთობლიობას. მასში გაერთიანებულია სათანადოდ კვალიფიცირებული ცალსახა თუ არაცალსახა მარკერები, მარკერთა შეხვედრის პირობები. ნაჩვენებია, რა მორფოლოგიურ კატეგორიებს განარჩევს ესა თუ ის ზმნა, სახელი, მოცემულია კატეგორიათა ინტერპრეტაცია (რიგ შემთხვევაში ტრადიციულიდან განსხვავებული), ახსნილია მარკერთა სინონიმია/ ომონიმია, გამოთქმულია გარკვეული მოსაზრებები ამ მოვლენათა თაობაზე. კერძოდ, მიგვაჩნია რომ სინონიმია მორფოლოგიურ დონეზე (სინტაქსური დონისაგან განსხვავებით) შეზღუდულია, განპირობებულია მორფოლოგიური გარემოცვით (შდრ.: ხატავ-ს და ხატავდ-ა). რაც შეეხება ომონიმურ მოვლენას, ასეთად (ომონიმიად) ჩათვლილია მხოლოდ ისეთი შემთხვევები, რომლებიც არამორფოლოგიურ დონეზე აიხსნებიან. მაგალითად, ამგვარია “დაწერა” ფორმა (დაწერ-ა _ საწყისი, დაწერ-ა – პირიანი ფორმა), რომელიც სინტაქსურ დონეზე სწორ კვალიფიკაციას მიიღებს. რაც შეეხება ი-წერება, ი-წერს, მ-ი-წერს ფორმებში ი-ს შეფასებას, იგი მიგვაჩნია არა ომონიმურ მარკერად, არამედ ენაში უთუოდ არსებულ და მოქმედი ეკონომიურობის კანონის, ენის ყაირათიანობის ნიმუშად – ენა სრულიად უმტკივნეულოდ იყენებს ერთსა და იმავე ენობრივ მასალას სხვადასხვა ინფორმაციის გადმოსაცემად – პრობლემას აგვარებს სიტყვაფორმის სტრუქტურა.

სპეციალური სალექსიკონო ინტერაქტიული სისტემის მეშვეობით შესაძლებელი ხდება სალექსიკონო სიმბოლოების გაშიფვრა და მათი ეკრანზე გამოტანა, რაც მომხმარებელს თვალნათლივ დაანახებს ამა თუ იმ ფუძის პარამეტრებს.

დისერტაციის რეცენზირება

სამაგისტრო ნაშრომების ხელმძღვანელობა

სადოქტორო თემის ხელმძღვანელობა/თანახელმძღვანელობა

უცხოურ ენებზე მონოგრაფიის სამეცნიერო რედაქტირება

ქართულ ენაზე მონოგრაფიის სამეცნიერო რედაქტირება

რეფერირებული ან პროფესიული ჟურნალის/ კრებულის მთავარი რედაქტორობა

სამეცნიერო პროფესიული ჟურნალის/ კრებულის რეცენზენტობა

რეფერირებული სამეცნიერო ან პროფესიული ჟურნალის/ კრებულის სარედაქციო კოლეგიის წევრობა

საერთაშორისო ორგანიზაციის მიერ მხარდაჭერილ პროექტში/გრანტში მონაწილეობა

სახელმწიფო ბიუჯეტის სახსრებით მხარდაჭერილ პროექტში/ გრანტში მონაწილეობა

პატენტის ავტორობა

უფლება ქართულ ან უცხოურ სასაქონლო ნიშანზე, სასარგებლო მოდელზე

საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის ან სოფლის მეურნეობის აკადემიის წევრობა

საერთაშორისო პროფესიული ორგანიზაციის წევრობა

კონფერენციის საორგანიზაციო/ საპროგრამო კომიტეტის წევრობა

ჯილდო ეროვნული/ დარგობრივი პრემია, ორდენი, მედალი და სხვ.

საპატიო წოდება

მონოგრაფია

სახელმძღვანელო

სტატია მაღალ რეიტინგულ და ადგილობრივ ჟურნალებში

პუბლიკაცია სამეცნიერო კონფერენციის მასალებში, რომლებიც ინდექსირებულია Web of Science-ში და Scopus-ში