ლიანა ქართველიშვილი

თანამედროვეობის მნიშვნელოვანი პრობლემაა გარემოს დაცვა უარყოფითი ანთროპოგენისაგან

საქმიანობა და ბუნებრივი რესურსების რაციონალური გამოყენება. ეს განპირობებულია იმით, რომ დღევანდელ პირობებში, როგორც ეკოლოგიურად

და მატერიალურად შეუძლებელია სწორი გადაწყვეტილებების მიღება გარემოს გათვალისწინების გარეშე მდგომარეობა.

ამავე დროს, არსებობს ბუნებრივი რესურსების და გარემოს დეგრადაციის რამდენიმე ძირითადი ფაქტორი:

1. ბიოსფეროს ძირითადი კომპონენტების დეგრადაცია, რაც იწვევს ბიომრავალფეროვნების დაქვეითებას და თვითრეგულირების შემცირებას;

2. კლიმატის ცვლილება;

3. სტიქიური უბედურებებით გამოწვეული გარემოსდაცვითი ზიანის ზრდა.

ამ სტატიაში განხილულია კლიმატის გავლენა და მისი ცვლილებები ტურიზმის სექტორის განვითარებაზე

საქართველოს. საქართველოში ტურისტულ-რეკრეაციული რესურსების შესაფასებლად პირველად რამდენიმე ტურისტული კლიმატი

გამოყენებული იყო ინდექსები სხვადასხვა მეტეოროლოგიური ელემენტების (ჰაერის ტემპერატურა,

ატმოსფერული ნალექები, ფარდობითი ტენიანობა, მზის ნათების საშუალო ხანგრძლივობა).

მიღებული მონაცემების საფუძველზე სწორი გადაწყვეტილებები უნდა იქნას მიღებული სხვადასხვა ტურების დაგეგმვისას

კლიმატური ზონები უარყოფითი კლიმატური მოვლენების წინააღმდეგ.

მსოფლიო მეტეოროლოგიურმა ორგანიზაციამ (WMO) ტურიზმის მხარდასაჭერად არაერთი ღონისძიება მოაწყო. ის

აწვდის მსოფლიო ტურიზმის ორგანიზაციის (WTO) წევრებს სტიქიური უბედურებების, მყინვარების შესახებ ადრეულ გაფრთხილებებს

რეცესია, წყლის რესურსები და კლიმატის ცვლილება. WTO მჭიდროდ თანამშრომლობს WMO-სთან. კლიმატის პროგნოზები და

ეროვნული ჰიდრომეტეოროლოგიური სამსახურის მიერ მოწოდებული ექსტრემალური ჰიდრომეტეოროლოგიური მოვლენები განსაკუთრებით

მნიშვნელოვანია დღევანდელ მსოფლიოში, რადგან რეგიონალური კლიმატის ცვალებადობა გაჩნდა გლობალური კლიმატის ცვლილების კვალდაკვალ.

საკვანძო სიტყვები: კლიმატის ცვლილება, ტურიზმის კლიმატური ინდექსი, მსოფლიო ტურიზმის ორგანიზაცია (WTO). ბუნებრივი

რესურსები, ტურიზმის ინდუსტრია.

აბსტრაქტი

კლიმატის თანამედროვე გლობალურმა ცვლილებებმა განაპირობეს ტურისტულ ინდუსტრიაში მთლი რიგი გარდაქმნები. მსოფლიო მეტეოროლოგიურმა ორგანიზაციამ (მმო) და მსოფლიო ტურისტულმა ორგანიზაციამ (მტო) მიიღო ერთობლივი გადაწყვეტილება ტურისტულ-რეკრეაციული რესურსების შეფასებისას კლიმატის ცვლილებების გათვალისწინების შესახებ. ყველა ის ქვეყანა, რომელიც არის მმო და მტო წევრი, ვალდებულია ტურისტულ-რეკრიაციული რესურსების შეფასებისას გაითვალისწინოს რეგიონული კლიმატური ვარიაციები.

საქართველო არის ამ ორივე ორგანიზაციის სრულუფლებიანი წევრი გასული საუკუნის 90-იანი წლებიდან, რაც განაპირობებს კლიმატის ცვლილების ფონზე მისი ტურისტულ-რეკრეაციული რესურსების შეფასების აუცილებლობას.

აღნიშნულ გამოწვევებთან დაკავშირებით შემუშავებულია მთელი რიგი სხვადასხვა სირთულის კომპლექს ინდექსები. წარმოდგენილ ნაშრომში განხილულია ერთ-ერთი მათგანის განაწილების კანონზომიერებები საქართველოს ტერიტორიაზე.

საკვანძო სიტყვები: ტურისტულ-რეკრეაციული რესურსები, კლიმატური ინდექსი, მდგრადი განვითარება, საკურორტო ინდუსტრია

კლიმატის თანამედროვე გლობალურმა ცვლილებებმა განაპირობეს ტურისტულ ინდუსტრიაში მთლი რიგი გარდაქმნები. მსოფლიო მეტეოროლოგიურმა ორგანიზაციამ (მმო) და მსოფლიო ტურისტულმა ორგანიზაციამ (მტო) მიიღო ერთობლივი გადაწყვეტილება ტურისტულ-რეკრეაციული რესურსების შეფასებისას კლიმატის ცვლილებების გათვალისწინების შესახებ. ყველა ის ქვეყანა, რომელიც არის მმო და მტო წევრი, ვალდებულია ტურისტულ-რეკრეაციული რესურსების შეფასებისას გაითვალისწინოს რეგიონული კლიმატური ვარიციები. საქართველო არის ამ ორივე ორგანიზაციის სრულუფლებიანი წევრი გასული საუკუნის 90-იანი წლებიდან, რაც განაპირობებს კლიმატის ცვლილების ფონზე მისი ტურისტულ-რეკრეაციული რესურსების შეფასების აუცილებლობას. აღნიშნულ გამოწვევებთან დაკავშირებით შემუშავებულია მთელი რიგი სხვადასხვა სირთულის კომპლექსური ინდექსები. წარმოდგენილ ნაშრომში განხილულია ერთ-ერთი მათგანის განაწილების კანონზომიერებები საქართველოს ტერიტორიაზე.

თანამედროვეობის მნიშვნელოვანი პრობლემაა გარემოს დაცვა ნეგატიური ანთროპოგენური ზემოქმედებისგან და ბუნებრივი რესურსების რაციონალური გამოყენება. საკითხის ასეთი დასმა განპირობებულია იმით,რომ დღევანდელ პირობებში, როგორც ეკოლოგიური, ისე მატერიალური თვალსაზრისით შეუძლებელია მიღებული იქნას სწორი გადაწყვეტილებები გარემო პირობების გათვალისწინების გარეშე. გარემოს ერთ-ერთ მნიშვნელოვან კომპონენტს წარმოადგენს კლიმატი. კლიმატი, როგორც ბუნებრივი, ისე სოციალურ-ეკონომიკურ ფაქტორია. განსაკუთრებით მნიშვნელოვანია კლიმატის ზემოქმედების შესწავლა ეკონომიკის ისეთი დარგებისათვის, რომლებიც მოწყვლადია მის მიმართ (ესენია ტურიზმი, მშენებლობა, ჯანდაცვა). 

თანამედროვეობის მნიშვნელოვანი პრობლემაა გარემოს დაცვა ნეგატიური ანთროპოგენური აქტივობებისაგან და ბუნებრივი რესურსების რაციონალური გამოყენება.

ასეთი საკითხი განპირობებულია იმით, რომ დღევანდელ პირობებში, როგორც ეკოლოგიურად, ასევე მატერიალურად, შეუძლებელია სწორი გადაწყვეტილებების მიღება გარემო პირობების გათვალისწინების გარეშე. მოსახლეობის მატება და შესაბამისად ბუნებრივი რესურსებით სარგებლობა ბუნებრივი რესურსების და გარემოს დეგრადაციის ერთ-ერთი მთავარი ფაქტორია.

ჩვენი ქვეყანა 1996 წლიდან აქტიურად არის ჩართული გაეროს კლიმატის ცვლილების ჩარჩო კონვენციის განხორციელებაში.

 კლიმატის ცვლილების შესახებ კვლევები აისახება კლიმატის ცვლილების კონვენციის მიმდინარე ეროვნულ კომუნიკაციებში. ბუნებრივი გარემოსდაცვითი პოტენციალის ძირითად კომპონენტებს შორის არის კლიმატური რესურსები,

კლიმატის ინდექსები გამოიყენება გარემოსდაცვითი და რეკრეაციული რესურსების შესაფასებლად.

 კლიმატის ინდექსები წარმოადგენს სხვადასხვა ამინდის ელემენტების კომპლექსს და კარგად აღწერს მათი მნიშვნელობების ერთობლივ ეფექტს. ბუნებრივი ტერიტორიების რეკრეაციულმა დეგრადაციამ განაპირობა ბუნებრივი გარემოს დაცვის ღონისძიებების გატარების აუცილებლობა. სასიცოცხლოდ მნიშვნელოვანია ბუნების რეკრეაციული გამოყენების ეკოლოგიური მართვის ტექნოლოგიების დანერგვა. ცხადი გახდა, რომ ბუნებრივი ტერიტორიების ბარბაროსული გამოყენება, როგორც წესი, იწვევს ამ ტერიტორიების მიმზიდველობის დაკარგვას და ფუჭდება.

მაღალმთიან საკურორტო ზონებს შორის მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს მაღალმთიანი და სათხილამურო სპორტული ტურიზმის ზონას, რომელიც მოიცავს ისეთ ცნობილ მწვერვალებს, როგორიცაა შხარა, უშბა, შხელდა, თეთნულდი, ლაილა და ა.შ. ზემო სვანეთის მწვერვალები იზიდავს უამრავ ტურისტს სხვადასხვა ქვეყნიდან. არანაკლებ პოპულარულია მეოთხე ზონა, რომელიც აღიარებულია ისტორიულ ნაკრძალად. მოიცავს ევროპის უმაღლეს დასახლებას უშგულს თავისი თემებით, კერძოდ: ჯიბიანი, ჩაიაში და სხვა. ენგურის ხეობის ტერასებზე და მთის ფერდობებზე განლაგებული საკურორტო ტერიტორია მოიცავს მდიდარი ისტორიული წარსულის მქონე დასახლებებს (მესტია, ლემსია, უშხვანარი, სვიფი, ტყვებიში, ლაჰამულა და სხვ.), ასევე უნიკალური სილამაზის საკურორტო ზონებს, დაფარული. ტყეებით. აქ რეგისტრირებულია 30-ზე მეტი მინერალური წყარო, მათ შორის ლაჰამულა, ეწერი, სვიფი, ლასილი, ხალდე, ადიში და სხვა. ადეკვატური ინფრასტრუქტურის არარსებობის გამო ეს ტერიტორიები ჯერ კიდევ განუვითარებელია. მოკლევადიანი რეკრეაციული მესამე ზონა მოიცავს ციცაბო ფერდობებსა და ხშირი ტყეების მქონე ადგილებს.

მსოფლიოს შეუძლია მაქსიმალურად გაზარდოს საშიში კლიმატის ცვლილების თავიდან აცილების შანსები წრიული ეკონომიკისკენ სვლის გზით, რომელიც საზოგადოებებს საშუალებას მისცემს მიაღწიონ კლიმატის მოქმედების შესახებ პარიზის შეთანხმების მიზნებს.

წრიული ეკონომიკა არის რეგენერაციული სისტემა, რომელშიც რესურსების შეყვანა და ხარჯვა, ემისიები და ენერგიის გაჟონვა მინიმუმამდეა დაყვანილი ენერგიისა და მატერიალური ციკლების შენელებით, დახურვით და შევიწროვებით. ამის მიღწევა შესაძლებელია მდგრადი დიზაინის, მოვლის, შეკეთების, ხელახალი გამოყენების, განახლების, განახლებისა და გადამუშავების გზით. კლიმატის ცვლილება და მასალების გამოყენება მჭიდრო კავშირშია. წრიული ეკონომიკის შეფასებით, გლობალური სათბურის გაზების ემისიების 62% (მიწით სარგებლობისა და სატყეო მეურნეობის ემისიების გამოკლებით) გამოიყოფა საზოგადოების საჭიროებისთვის საქონლის მოპოვების, გადამუშავებისა და წარმოების დროს; მხოლოდ 38% გამოიყოფა პროდუქტებისა და სერვისების მიწოდებისა და გამოყენების დროს. 2021 წლის 27 იანვარს გაეროსთვის წარდგენილი წამყვანი საერთაშორისო მეცნიერების ახალი მოხსენება ავლენს 10 მნიშვნელოვან შეხედულებას კლიმატის შესახებ გასული წლის განმავლობაში, რაც ხელს შეუწყობს კოლექტიური მოქმედებების განხორციელებას მიმდინარე კლიმატის კრიზისზე და წარმატებული განვითარების იმპულსის შექმნას.

მაღალმთიან საკურორტო ზონებს შორის მნიშვნელოვანი ადგილი უჭირავს მაღალმთიანი და სათხილამურო სპორტული ტურიზმის ზონას, რომელიც მოიცავს ისეთ ცნობილ მწვერვალებს, როგორიცაა შხარა, უშბა, შხელდა, თეთნულდი, ლაილა და ა.შ. ზემო სვანეთის მწვერვალები იზიდავს უამრავ ტურისტს სხვადასხვა ქვეყნიდან. არანაკლებ პოპულარულია მეოთხე ზონა, რომელიც აღიარებულია ისტორიულ ნაკრძალად. მოიცავს ევროპის უმაღლეს დასახლებას უშგულს თავისი თემებით, კერძოდ: ჯიბიანი, ჩაიაში და სხვა. ენგურის ხეობის ტერასებზე და მთის ფერდობებზე განლაგებული საკურორტო ტერიტორია მოიცავს მდიდარი ისტორიული წარსულის მქონე დასახლებებს (მესტია, ლემსია, უშხვანარი, სვიფი, ტყვებიში, ლაჰამულა და სხვ.), ასევე უნიკალური სილამაზის საკურორტო ზონებს, დაფარული. ტყეებით. აქ რეგისტრირებულია 30-ზე მეტი მინერალური წყარო, მათ შორის ლაჰამულა, ეწერი, სვიფი, ლასილი, ხალდე, ადიში და სხვა. ადეკვატური ინფრასტრუქტურის არარსებობის გამო ეს ტერიტორიები ჯერ კიდევ განუვითარებელია. მოკლევადიანი რეკრეაციული მესამე ზონა მოიცავს ციცაბო ფერდობებსა და ხშირი ტყეების მქონე ადგილებს.

სამშენებლო-კლიმატური ნორმებისა და წესების იდენტიფიცირება შეიძლება შეფასდეს, როგორც მნიშვნელოვანი სოციალურ-ეკონომიკური და ფინანსური ეფექტების პროექტი. პრობლემის აქტუალობა განპირობებულია იმით, რომ საქართველოში განხორციელდა სამართლებრივი სახელმძღვანელო ბაზის განახლება. საქართველოს მთავრობის, გაეროს განვითარების პროგრამის (გაეროს განვითარების პროგრამა), ასევე ეროვნული და საერთაშორისო ფონდების ერთობლივი მოქმედებით მიმდინარეობს მოქმედი ტექნიკური ნორმებისა და წესების გადახედვა და შესაბამისობა არსებულ კანონმდებლობასთან. არსებული კანონმდებლობით ყოფილ სსრკ-ში მოქმედ ზემოხსენებულ სტანდარტებსა და ნორმებს იურიდიული ძალა არ გააჩნია და ქართული ანალოგები ხშირ შემთხვევაში არ არსებობს. აქედან გამომდინარე, შეიქმნა ვაკუუმი და აუცილებელია მეცნიერებაზე დამყარებული აქტების მომზადება - ახალი გაიდლაინების ბაზის შესაქმნელად და ეროვნულ კანონმდებლობასთან მისი ადაპტაციის უზრუნველსაყოფად.

ამგვარად, საქართველოში ახალი შენობების კლიმატური ნორმებისა და წესების შემუშავება აუცილებელია, რადგან რეალურ ვითარებაში პრაქტიკულად გამოყენებულია საბჭოთა პერიოდში შემუშავებული სამშენებლო ნორმები და წესები.

დღესდღეობით, ტურიზმის მდგრადი განვითარება ეკოტურიზმის საშუალებით არის მთავარი საზრუნავი მთელ მსოფლიოში.

 ბევრ ქვეყანას აქვს ეკოტურიზმის კონცეფცია რეგიონული განვითარების გეგმაში. ეკოტურიზმი ახლა მრავალი ქვეყნის ეკონომიკის მნიშვნელოვანი ნაწილია.

 ეს საუკუნე ხასიათდება ეკოტურიზმზე მოთხოვნით იმისათვის, რომ გავიგოთ ეკოლოგიური კრიზისის მიზეზები, განვიხილოთ საზოგადოებასა და ბუნებას შორის ურთიერთქმედება.

კაცობრიობა ვერ იარსებებს ბუნებრივი რესურსების გამოყენებისა და ბუნებრივი გარემოს ცვლილების გარეშე.

WMO-ს მიაჩნია, რომ კლიმატის პროგნოზები უაღრესად მნიშვნელოვანი გახდება ტურიზმის მდგრადი განვითარებისთვის მთელ მსოფლიოში. ტურისტული რეკრეაციული პოტენციალის ძირითად კომპონენტებს შორის არის კლიმატური რესურსები.

 WMO-მ და WTO-მ მიიღეს პირველი რეზოლუცია წევრი ქვეყნების ტურისტული რეკრეაციული პოტენციალის შეფასების აუცილებლობის შესახებ 2003 წელს.

    საქართველო ორივე ორგანიზაციის (WMO & WTO) სრულუფლებიანი წევრია 1990 წლიდან, რაც განაპირობებს ტურისტული რეკრეაციული პოტენციალის შეფასების აუცილებლობას.

კლიმატის ინდექსები გამოიყენება ეკოტურიზმისა და რეკრეაციული რესურსების შესაფასებლად. კლიმატის ინდექსები წარმოადგენს სხვადასხვა ამინდის ელემენტების კომპლექსს და კარგად აღწერს მათი მნიშვნელობების ერთობლივ ეფექტს.

ერთ-ერთი ასეთი ინდექსია რთული კლიმატის პარამეტრი - TCI

ტურისტული რეკრეაციული რესურსების შესაფასებლად გამოყენებული იქნა WMO-ს მიერ მიღებული ტურისტული კლიმატის ინდექსი TCI - TCI = 8·Cld + 2·Cla + 4·R + 4·S + 2·W

ტურიზმი ეკონომიკის ერთ-ერთი დარგია, რომელიც დამოკიდებულია ეკოლოგიაზე: ბუნებრივი გარემო ტურისტული პროდუქტის ძალიან მნიშვნელოვანი ნაწილია. ტურისტები ასევე ეძებენ სხვადასხვა მიმართულებებს და კარგად ატარებენ დროს.

W T O პროგნოზის მიხედვით, ეკოტურიზმი შედის ხუთ მთავარ სტრატეგიულ ტურისტულ მიმართულებაში, როგორიცაა (სათავგადასავლო, ეკოტურიზმი, შემეცნებითი ტურიზმი, თემატური და კრუიზები).

ეკოტურიზმს აქვს ზოგადი ტურიზმის ყველა ფორმა. ამ ტურისტების მთავარი მოტივაციაა დასვენება ეკოლოგიურად სუფთა და შედარებით ხელშეუხებელ ბუნებაში გაატარონ.

დღესდღეობით, ტურიზმის მდგრადი განვითარება ეკოტურიზმის საშუალებით არის მთავარი საზრუნავი მთელ მსოფლიოში.

 ბევრ ქვეყანას აქვს ეკოტურიზმის კონცეფცია რეგიონული განვითარების გეგმაში. ეკოტურიზმი ახლა მრავალი ქვეყნის ეკონომიკის მნიშვნელოვანი ნაწილია.

 ეს საუკუნე ხასიათდება ეკოტურიზმზე მოთხოვნილებით.

ეკოტურიზმის დაგეგმვისას გასათვალისწინებელია, რომ ტური უნდა დაიგეგმოს უნიკალურ ადგილას (ეკოლოგიური და კულტურული თვალსაზრისით).

ეკოტურიზმმა უნდა უზრუნველყოს ბუნების დაცვა და ბუნებრივი რესურსების მდგრადი გამოყენება; ადგილობრივ მოსახლეობას უნდა შეეძლოს დამატებითი შემოსავლის მიღება.

თანამედროვე ტურიზმის დიდი ნაწილი ორიენტირებულია ბუნებრივი ტურისტული რესურსების გამოყენებაზე. ტურიზმის ამ სფეროებს საზღვარგარეთ ხშირად უწოდებენ ბუნებრივი ტურიზმის სახელს;

ეკოტურიზმი განიხილება, როგორც რეალური ინსტრუმენტი მდგრადი ეკონომიკური განვითარების რეალიზაციისთვის.

ტურისტული აქტივობა შეიძლება იყოს პირდაპირი და არაპირდაპირი. პირდაპირი აქტივობა გავლენას ახდენს შემდეგზე:

• ფლორისა და ფაუნის განადგურება ნადირობის, თევზაობის პროცესებში;

• მცენარეთა და ცხოველთა ცხოვრების ბუნებრივ პირობებში ჩარევა;

• ინფექციური დაავადებების გავრცელება ადამიანის და ცხოველური წარმოშობის პროდუქტებით (ორგანული საკვების ნარჩენები);

სასოფლო-სამეურნეო საქმიანობა (ტყის ჭრა, ნიადაგის დარღვევა და ა.შ.);

• ცხოველთა ხელოვნური მოშენება გენეტიკურად მოდიფიცირებული თვისებების მქონე ცხოველებისა და მცენარეების შესაქმნელად. (გენმოდიფიცირებული, მუტანტები).

ამავდროულად, მცენარეთა და ცხოველთა უმეტესობა დაავადებულია მცირე პოპულაციებით (ენდემები, რელიქტები).

პირდაპირი მართვის ვარიანტები მოიცავს ტურისტების საერთო რაოდენობის შეზღუდვას შესაბამისად:

1- ბუნებრივი კომპლექსების დასაშვები ზღვარი;

2- დაცული ტერიტორიების ზონირება;

3-ტექნოლოგიის გამოყენება გარემოს დაბინძურების მინიმიზაციისთვის.

დასაშვები ზღვარი არის ანთროპო-ეკოლოგიური რეგულაციები, რომლებიც არღვევს სხვადასხვა დონის გეო სისტემების მდგრადობას.

ასეთი პოლიტიკა ეფუძნება იძულებას (ჯარიმებს, ტარიფებს და ა.შ.) ან იმის დემონსტრირებას, თუ როგორ უნდა მოვიქცეთ დაცვაზე, ტურიზმის ინდუსტრიის განვითარებაზე.

არაპირდაპირი მართვის ვარიანტი ეფუძნება ტურისტების ქცევის გაუმჯობესებას განათლების დონის ამაღლებითა და ადგილობრივი ბალახებისა და ცხოველების დაცვის გზით;

მაღალი ეფექტის მისაღწევად, სასურველია ამ ორი ვარიანტის გაერთიანება.

ეკოტურიზმის მენეჯმენტი ხორციელდება საერთაშორისო, სახელმწიფო, რეგიონულ და ადგილობრივ დონეზე.

დისერტაციის რეცენზირება

სამაგისტრო ნაშრომების ხელმძღვანელობა

სადოქტორო თემის ხელმძღვანელობა/თანახელმძღვანელობა

უცხოურ ენებზე მონოგრაფიის სამეცნიერო რედაქტირება

ქართულ ენაზე მონოგრაფიის სამეცნიერო რედაქტირება

რეფერირებული ან პროფესიული ჟურნალის/ კრებულის მთავარი რედაქტორობა

სამეცნიერო პროფესიული ჟურნალის/ კრებულის რეცენზენტობა

რეფერირებული სამეცნიერო ან პროფესიული ჟურნალის/ კრებულის სარედაქციო კოლეგიის წევრობა

საერთაშორისო ორგანიზაციის მიერ მხარდაჭერილ პროექტში/გრანტში მონაწილეობა

სახელმწიფო ბიუჯეტის სახსრებით მხარდაჭერილ პროექტში/ გრანტში მონაწილეობა

პატენტის ავტორობა

უფლება ქართულ ან უცხოურ სასაქონლო ნიშანზე, სასარგებლო მოდელზე

საქართველოს მეცნიერებათა ეროვნული აკადემიის ან სოფლის მეურნეობის აკადემიის წევრობა

საერთაშორისო პროფესიული ორგანიზაციის წევრობა

კონფერენციის საორგანიზაციო/ საპროგრამო კომიტეტის წევრობა

ჯილდო ეროვნული/ დარგობრივი პრემია, ორდენი, მედალი და სხვ.

საპატიო წოდება

მონოგრაფია

სახელმძღვანელო

სტატია მაღალ რეიტინგულ და ადგილობრივ ჟურნალებში

პუბლიკაცია სამეცნიერო კონფერენციის მასალებში, რომლებიც ინდექსირებულია Web of Science-ში და Scopus-ში